„Tehnokratska era (kao poslednja, zaključna faza istorije)… uslovljava postepeni dolazak jednog društva koje će sve više biti kontrolisano i usmjeravano…uvođenjem najmodernije tehnike kojom se može uticati na ponašanje naroda i kojom se društvo može potpuno nadgledati…biće moguće vršiti gotovo stalan nadzor nad svakim pojedinačnim građaninom…“ (Zbignjev Bžežinski, 1928-2017, poljsko-američki politikolog i globalistički geostrateg)
„Mi (policija) pravimo istine… Ne saznajemo ih, nego ih pravimo… (Borislav Pekić, 1930-1992, u romanu „Kako upokojiti vampira“)
„…Društvo koje obiluje potkazivačima, ne mijenja se od danas do sjutra.“ (Imre Kertes,1929-2016,mađarski književnik)
Zbog opravdanih javnih kritika na Predlog Zakona o Agenciji za nacionalnu bezbjednost (u daljem tekstu: Predlog) Vlada ga je povukla iz skupštinske procedure.
Predlog je s pravom kritikovan, jer Agencija za nacionalnu bezbjednost (u daljem tekstu: Agencija) ostaje „država u državi“. Direktor ANB dobija neograničena ovlašćenja u primjeni mjera i sredstava tajnog nadzora (praćenja i prisluškivanja građana), bez sudskog odobrenja, a time i bez neophodne kontrole, i uz opasnost od neodgovornog postupanja. ANB-u se, bez sudske kontrole, omogućava direktan pristup svim bazama podataka, uključujući zdravstvene kartone, bankarske podatke, poreske i finansijske izvještaje. Nadalje, Predlogom se otvara prostor za sistematsku „čistku“ unutar ANB-a radi uklanjanja kadrova koji se neutemeljeno ocijene kao kompromitovani ili nepodobni.
Rešenja o prestanku radnog odnosa, kao i o „trajnom rasporedu po potrebi službe“, bez prava na pravni lijek, ostavljaju prostor za selektivnost i neuporišno diskreciono odlučivanje. Predlog omogućava i zapošljavanje bez javnog konkursa, kao i tajne nabavke bez obaveze objavljivanja javnih tendera.
ANB (kao i prethodna Služba državne bezbjednosti (SDB)) dugovremeno, uglavnom, nije postupala u skladu sa svojom ustavnom i zakonskom nadležnošću da štiti Ustavom utvrđeni poredak i bezbjednosne interese Crne Gore, kao i Ustavom zajemčena ljudska prava i slobode, već je bila politička tajna policija vladajuće partije – DPS-a.
Takav karakter SDB-a i ANB-a uzrokovao je nezakonito postupanje njenih rukovodilaca i službenika. Mediji su godinama obavještavali javnost o nelegalnoj primjeni mjera nadzora, što se, prije svega, odnosi na praćenje i prisluškivanje građana, uglavnom političkih protivnika šefa vladajuće partije i višedecenijskog predsjednika države i premijera. Takođe, postoje opravdani razlozi za sumnju i da su nezakonito prikupljani, evidentirani i korišćeni podaci o tim licima (policijski dosijei).
Prema navodima medija, „…nereformisana ANB… je decenijama služila kao posluga jednoj od najorganizovanijih kriminalnih grupa u Evropi…“
Mediji su iznosili i podatke o nezakonitom „druženju“ rukovodilaca i/ili službenika ANB-a sa pripadnicima podzemlja, te o paljenju službene dokumentacije, kako bi se prikrile nezakonitosti i zloupotrebe.
Zbog svega navedenog, cijenim neophodnim da Skupština, koja je nadležna za vršenje nadzora nad bezbjednosnim službama (član 81 stav 1 tačka 10 Ustava) neodložno formira ekspertsku grupu, sastavljenu od pravnih i bezbjednosnih stručnjaka, sa ovlašćenjima da detaljno ispita zakonitost dosadašnjeg rada Agencije. Tako bi se stvorili preduslovi da Agencija vrši svoju funkciju kao državni, a ne partijski organ. Izvještaj ekspertske grupe poslužio bi i za podnošenje krivičnih prijava protiv, penzionisanih i aktivnih, rukovodilaca i službenika Agencije, čijim su nezakonitim postupanjem ostvareni elementi bića krivičnih djela.
U svakom demokratskom društvu (državi) u kome se poštuje princip vladavine prava mjere tajnog nadzora predstavljaju zakonsko ograničenje međunarodnim ugovorima i Ustavom zajemčenih prava i sloboda građana (pravo na dostojanstvo i nepovredivost ličnosti; pravo na privatnost; pravo na tajnost pisama, telefonskih razgovora i sredstva opštenja, pravo na slobodu kretanja i nastanjivanja i dr.). Ova prava se mogu privremeno ograničiti zakonom samo na osnovu odluka suda radi vođenja krivičnog postupka, iz razloga bezbjednosti Crne Gore, ili radi sprečavanja širenja zaraznih bolesti.
Međutim, brojne su mogućnosti zloupotrebe određivanja i primjene mjera tajnog nadzora u cilju ostvarivanja namjera vlasti za pretvaranje društva (države) u tzv. Svevideće Oko i Svečujno Uvo, kao načina sveopšte, odnosno potpune kontrole građana.
Efikasno i masovno praćenje i prisluškivanje građana omogućile su nadzorne audiovizuelne kamere, mogućnosti interneta i društvenih mreža da vrše totalni uvid u privatnost građana, da memorišu sadržaje korisnika koji se, od strane državne vlasti, mogu na razne načine zloupotrebljavati.
U našem društvu je tradicionalno tajna policija uvijek bila i političko – ideološki instrument vladajuće partije za zastrašivanje, ucjenjivanje i uklanjanje političko – opozicionih protivnika koji su zbog slobodoumnosti i drugačijih političkih stavova neosnovano proglašavani unutrašnjim (narodnim) neprijateljima. Cilj je bio i masovno sijanje straha kao suštinske karakteristike totalitarne vlasti.
Rukovodeći kadrovi, i u tajnoj i u javnoj policiji, postavljani su po političko – ideološkim kriterijumima (podobnosti) lojalnosti vladajućoj partiji, a ne po stručno – profesionalnim kvalitetima. Zato je suštinska depolitizacija tajne policije neophodan hitan korak koji vodi ka istinskoj demokratizaciji društva.
Preporuke za poboljšanje Predloga:
1.Agencija za nacionalnu bezbjednost treba da se zove Agencija za državnu bezbjednost (ADB). Crna Gora je, Ustavom, definisana kao građanska, a ne nacionalna država. I u članu 1 Predloga propisano je da Agencija vrši poslove „koji se odnose na zaštitu Ustavom utvrđenog pravnog poretka, nezavisnosti, suverenosti, teritorijalnog integriteta i bezbjednosti (države) Crne Gore“.
Izraz „nacionalna bezbjednost“ treba zamijeniti izrazom „državna bezbjednost“.
- U članu 12 stav 3 Predloga ( „U slučaju kad postoji vjerovatnoća da građanin, koji nije dao izričitu saglasnost za razgovor sa ovlašćenim službenikom Agencije, raspolaže obavještenjima značajnim za nacionalnu bezbjednost, Agencija može zatražiti od policije da sa građaninom obavi razgovor uz učešće ovlašćenog službenika Agencije, u skladu sa zakonom kojim se uređuju unutrašnji poslovi.“) neophodno je propisati da razgovoru može prisustvovati i advokat građanina.
Ovo bez obzira što je u članu 74 (Uslovi i način pozivanja) stav 3 Zakona o unutrašnjim poslovima normirano da „Ako pozvano lice dođe u prostorije Policije sa advokatom, advokatu se mora omogućiti da prisustvuje razgovoru“.
Na ovaj način, otklonile bi se moguće nedoumice prilikom tumačenja ovih normi, a dosledno bi se primijenila odredba iz člana 21 stav 1 Ustava („Svako ima pravo na pravnu pomoć.).
I član 259 stav 1 Zakonika o krivičnom postupku (ZKP) je precizan: „Policija može pozvati građane radi prikupljanja obavještenja o krivičnom djelu i učiniocu. U pozivu se mora naznačiti i da građanin ima pravo da u prostorije dođe zajedno sa advokatom…“
- Nužno je propisati da je tajno prikupljanje podataka: neposrednim uvidom ovlašćenog službenika Agencije u pisane i elektronske evidencije, registre i zbirke podataka državnih organa, organa državne uprave, organa lokalne samouprave i organa lokalne uprave; pregledom informaciono – komunikacionih sistema ovih organa; nadzorom nad elektronskim komunikacijama i poštanskim pošiljkama (koji uključuje i prikupljanje podataka o elektronskoj komunikaciji korisnika); i nadzorom unutrašnjosti objekata i zatvorenih prostora moguće, za svaki pojedinačni slučaj, samo na osnovu pisanog obrazloženog predloga direktora Agencije, koji odobrava predsjednik Vrhovnog suda Crne Gore, ili sudija koji ga zamjenjuje.
Ovakvo ozakonjenje bilo bi u harmoniji sa članom 157 stav 1 ZKP-a („Ako postoje osnovi sumnje da je neko lice samo ili i saučesništvu sa drugim izvršilo, vrši ili se priprema za vršenje krivičnih djela iz člana 158 ovog zakonika, a na drugi način se ne mogu prikupiti dokazi ili bi njihovo prikupljanje zahtijevalo nesrazmjerni rizik ili ugrožavanje života ljudi, prema tim licima mogu se odrediti mjere tajnog nadzora: tajni nadzor i snimanje telefonskih razgovora i drugih komunikacija na daljinu; presrijetanje, prikupljanje i snimanje računarskih podataka: ulazak u prostorije radi tajnog fotografisanja i video i audio snimanja u prostorijama; tajno praćenje i video i audio snimanje lica i predmeta“.) i članom 159 stav 1 istog Zakonika („mjere iz člana 157 stav 1 ovog zakonika, na obrazloženi predlog državnog tužioca, pisanom naredbom određuje sudija za istragu“.).
I prema praksi Evropskog suda za ljudska prava, zakon mora da sadrži i odredbe koje sprečavaju zloupotrebu prikupljenih podataka.
- Po članu 37 Predloga, Agencija je dužna da građanina, na njegov pisani zahtjev, u roku od 30 dana od dana prijema zahtjeva, obavijesti da li su preduzimane mjere prikupljanja podataka o njemu i da li Agencija vodi evidenciju o njegovim ličnim podacima (policijski dosije) i da mu stavi na uvid dokumentaciju o prikupljenim podacima.
Međutim, Agencija nije dužna da ovako postupi ako bi to izazvalo štetne posledice po interese nacionalne bezbjednosti, do isteka roka tajnosti podataka na koje se zahtjev odnosi, određenog u skladu sa zakonom kojim se uređuje tajnost podataka. Agencija će, u ovom slučaju, pisano obavijestiti podnosioca zahtjeva u roku od 15 dana od dana podnošenja zahtjeva.
Smatram da je, ovakvim zakonodavnim rešenjem, diskreciono pravo Agencije da ne postupi po zahtjevu građanina o obavještenju da li se o njemu vodi dosije i za uvid u dosije preširoko normirano. Zato je neophodno Agenciju obavezati na dužnost donošenja obrazloženog rešenja o odbijanju zahtjeva građanina, te propisati da je takvo rešenje podložno sudskoj kontroli zakonitosti u upravnom sporu.
Zakonom je neophodno normirati i da je Agencija dužna da Upravnom sudu Crne Gore, povodom konkretnog upravnog spora, dostavi sve podatke o razlozima odbijanja zahtjeva građanina, uz obavezu sudija da poštuju obavezu čuvanja tajnosti. To bi pomoglo da Sud donese činjenično i pravno utemeljenu presudu, te da se na taj način efikasnije zaštite Ustavom zajemčena prava i slobode građana.
- Nije sporno da direktora Agencije imenuje Vlada, na predlog predsjednika Vlade. Međutim, neophodno je normirati da i direktor mora ispunjavati uslove iz člana 44 Predloga (kao i ostali službenici Agencije), te da mora imati najmanje deset godina radnog iskustva na poslovima bezbjednosti. To znači da treba da bude bezbjednosni stručnjak, odnosno profesionalac sa dugogodišnjim iskustvom u toj branši.
- Radni odnos u Agenciji treba da se zasniva na osnovu javnog konkursa. Učesnicima konkursa koji nijesu primljeni u radni odnos treba donijeti odgovarajuća rešenja sa pravnom poukom o pravu na pokretanje radnog spora pred mjesno nadležnim osnovnim sudom.
Ovakvo zakonodavno rešenje nameće imperativna norma člana 20 Ustava: „Svako ima pravo na pravni lijek protiv odluke kojom se odlučuje o njegovom pravu ili na zakonom zasnovanom interesu.“
- U slučaju raspoređivanja na radno mjesto u nižem zvanju zbog ocjene rada „ne zadovoljava“, te trajnog ili privremenog raspoređivanja po potrebi službe direktor Agencije je dužan da donese obrazloženo rešenje sa pravnom poukom i iz razloga kao pod 6.
- Agencija se obavezuje da, o korišćenju povjerenih budžetskih sredstava, podnosi godišnji izvještaj skupštinskom Odboru za ekonomiju, finansije i budžet. Odbor bi o izvještaju raspravljao na sjednici zatvorenoj za javnost. Time bi se pojačala kontrola zakonitosti i racionalnosti trošenja sredstva.
- Za realizaciju nabavki u Agenciji primjenjuju se propisi o javnim nabavkama. Izuzetak su, samo, nabavke specijalne opreme i oružja.
Milan Gajović, diplomirani pravnik sa advokatskim ispitom i diplomirani ekonomista, iz Podgorice
